कृत्रिम बुद्धिमत्तेतून हरित कृषी क्रांतीची नवी पहाट

जगभरात आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे सर्वच क्षेत्रात स्थित्यंतरे होत असताना शेतीदेखील याला अपवाद ठरू शकत नाही. कृत्रिम बुद्धिमत्ता (आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स – एआय), ड्रोन तंत्रज्ञान, रिमोट सेन्सिंग आदींसह नवकल्पनांना प्रत्यक्ष रूप देत अनेक ‘स्टार्टअप’ या क्षेत्राच्या विकासासाठी उदयास येत आहेत. या तंत्रज्ञानाचा शेतकऱ्यांना आणि शेतीला निश्चितच फायदा होणार आहे.

अमेरिकन संगणक शास्त्रज्ञ जॉन मॅकार्थी यांनी १९५५ मध्ये आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स (कृत्रिम बुद्धीमत्ता) ही संकल्पना सर्वप्रथम मांडली. बुद्धिमान यंत्रे बनविण्यासाठी विज्ञान- तंत्रज्ञान आणि अभियांत्रिकीचा वापर अशी या तंत्रज्ञानाची व्याख्या त्यांनी केली होती. अर्थात माणसाप्रमाणे कार्यान्वित होणारी बुद्धिमत्ता संगणकीय प्रणालीद्वारे तयार करुन अपेक्षित कार्य साध्य केले जाते. त्याला बुद्धिमत्ता म्हणून विचारात घेतले जाते. कृत्रिम बुद्धिमत्ता रिमोट सेन्सिंग, ब्लॉक चेन, जीआयएस तंत्रज्ञान, रोबोटिक्स, ड्रोन, आदीतुन शेतकऱ्यांसाठी अचूक हवामान अंदाज, माती आणि पीक आरोग्याचे विश्लेषण आणि भविष्यसूचक विश्लेषणातून अचूक शेती आदी बाबींतून कृषी परिसंस्थेचे स्वरुप बदलते आहे.

भारत जगात कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या बाबतीत १४ व्या क्रमांकावर आहे. जागतिक नवप्रवर्तक देशाच्या निर्देशांकामध्ये १३२ देशाच्या यादीत आपल्या देशाचा ५० वा क्रमांक आहे. कृत्रिम बुद्धिमत्ता शेतीतील बहुतांश आव्हाने कमी करू शकते. एकंदरीतच डिजिटल पायाभूत सुविधा, तंत्रज्ञानाविषयी जागरुकता यासह प्रशिक्षणाला चालना यावर अधिक भर देऊन पुरेशा गुंतवणुकीतून सदाहरित कृषी क्रांतीची पहाट निश्चित होईल.

हरितक्रांतीतून देशाने अन्नधान्याच्या बाबतीत स्वयंपूर्णता प्राप्त केली असली तरी, कृषी क्षेत्रातील कृत्रिम बुद्धिमत्तेची भूमिका या शेती तंत्रांच्या पलिकडे विस्तारत आहे. कृत्रिम बुद्धिमत्ता कृषी संसाधनांच्या पर्याप्त वापराबरोबरच पर्यावरणीय स्थितीचे आरोग्य देखील सुस्थितीत राखण्यास साहाय्यक ठरु शकते. जगभरातील वाढत्या लोकसंख्येसोबतच वाढती अन्न उत्पादनाची मागणी विचारात घेता पारंपरिक शेती पद्धतीच्या पलिकडे ए.आय. सारख्या नाविन्यपूर्ण तंत्रज्ञानातून कृषी परिसंस्थेमध्ये बदल होत आहेत.

भारत सरकारच्या कृषी आणि शेतकरी कल्याण मंत्रालयाने ॲग्रिस्टॅक तयार करण्याची योजना आखली आहे. डिजिटल कृषी मिशन, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, ब्लॉक चेन, रिमोट सेन्सिंग आणि जीआयएस तंत्रज्ञान, ड्रोन आणि रोबोट्सचा वापर आदी नवीन तंत्रज्ञानावर आधारित प्रकल्पासाठी सरकारने सार्वजनिक आणि खाजगी सहभागातून २०२१-२०२५ साठी ही सुरुवात केली आहे.

हरितक्रांतीतून देशाने अन्नधान्याच्या बाबतीत स्वयंपूर्णता प्राप्त केली असली तरी, कृषी क्षेत्रातील कृत्रिम बुद्धिमत्तेची भूमिका या शेती तंत्रांच्या पलिकडे विस्तारित आहे. सन २०२३ मध्ये कृषी बाजारातील जागतिक कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे मूल्य १.८२ अब्ज डॉलर होते, ते २०२४ पर्यंत १२.४७  अब्ज डॉलर वाढण्याचा अंदाज आहे. भारताचे २०२४ मधील कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे बाजारमूल्य ५५.१७ दशलक्ष डॉलर असल्याचे दिसते. संसाधनांचे संरक्षण आणि हवामान बदल कमी करणे, शेतीला भविष्यासाठी अधिक अनुकूल आणि लवचिक बनवणे यासारख्या हे नव तंत्रज्ञान सध्याची शेती व्यवस्थेत आमूलाग्र बदलाच्या दृष्टीने महत्त्वाची भूमिका निश्चितपणे निभावेल.